Yolumuz - Bütün dil toplumları bərabər haqqa malikdirlər

Bütün dil toplumları bərabər haqqa malikdirlər

Publicerat 2017-09-29 23:20:00 i Allmänt

Yunus Shamili

Bütün dil toplumları bərabər haqqa malikdirlər

Beynülxalq dil haqları beyannaməsi-maddə 10

Dil ve ya Dillər, tarixin çox uzaqlarından gələn, toplumu sağlayan, insanlar arası əlaqələri quran, onun tarixinin ilk günlərindən əlaqələri bərpa edən, bilimi, hissi və anlayışı ifadə edən vasitə´dir. Dil insan həyatının əski (qedim) və ən dəyərli mirasıdır. Dil insanın hissinə işliyən və məfkurə ürətiminin və hər alanda tanıtımın vasitəsidir.

İnsanın ilk toplumlarından, ilk toplumların quruluşundan bəri dil ən önəmli rolu oynuyan bir fenomen olmuşdur. Dil medəniyətin yaranmasında, bilimi əlde etmədə, ilitişim qurmaqda, güvənliyi sağlamaqda ciddi bir rol oynamışdır və uzaq geçmişləri bu günə gətirib çıxarmasında en önəmli körpü olmuşdur və gələcəyin ışığın insanın yoluna saçmışdır.

Dil tarixin və insanlığın ən dəyərli dəfinəsidir. Dili insan tarixinin, ən önəmli möcüzəsi adlanırmaq heçdə yalnış olmaz. Modern tarixə yaxınlaşmadan, dil, siyasi güclərin, kültür və mədəniyətin formalaşmasında əsas faktlardan biri olmuşdur, və dillərin zənginləşməsi yavaş- yavaş dilin özün bir güc faktoruna çevirmişdir və elə bir gücə dönmüşdür ki, bugün fikir, bilim və anlayış sahəsində inanılmaz rola malik olmuşdur.

Dil bugün varlıq, hətta bəəzi millətlərə ölüm- dirim qonusu olan bir faktöre çevrilmişdir. Hər kəs özündən, dil bir fəlsəfəyə malikdir deyə, düşünə bilər, lakin dil mürrəkəb insanın varlığından və onun kimliyindən ayrılmaz bir parçadır deyə düşünmek lazimdir.

Milli devlətlər və dil siyasəti

Devlət - millətlərin quruluşu və eytim (Təhsil) sisteminin bərpa olmasi, o devlətləri dil eytimi siyaasəti üçün seçim qarşısında qoymuşdur. Bu devlətlərin bərpa olması ilə bərabər, devlətə mənsub olan millətin dili, devlət dili və sonra hüquqi açıdan resmi dil adlandırılmışdır. Devlət dili praktikada, neçə dilli ölkələrdə, təkcə üstün bir dilə çevrilmişdir. Amma bəəzi ölkələrdə, devlət - millətlər, yalnız bir millətə yox bəlkə ölkədə yaşıyan millətlərə söykənərək, neçə millətli devlət- millətləri berpa etmişdirlər. İsviçre (Suis) və geçmiş Soviyet birliyi (ən azı formada) və geçmiş Yugoslavya o cümlə devlət - millətlərdən sayılabilər. Amma çoxlu multietnik ölkələrdə bir millətli devlət - millətlər bərpa olmuşdur və bu vasitə ilə hakim millətin dili qorunub və gəlişməsi sağlanmışdır, amma həmən şərayitdə məhkum millətlərin dilləri devlətlərin dil siyasəti çərçuvasında ya unudulmuşdur, ya inkar olunub və ya ağır bir ayrı - seçgiliyə məəruz qalmışdır. Bu siyasət, inkişaf etməmiş ölkələrə gəldikdə, dil siyasəti hakim devlətin tərəfindən mehkum millətlərin dillər zaifləşdirilmiş, və məhv olmaya sarı aparılmışdır.

Avrupa da demokratik və rifah devlətlərinin quruluşu, demokratiyanı gəlişdirdigi ərəfədə, məhkum millətlərin milli huquqlar və dilleri resmi status qazanmişdır. Amma gəlişməmiş ölkələrdə, o cümlədən ortadoğu bölgəsində yerləşən ölkələrdə məkum millətlərin dilləri, hakim devlətin tərəfindən çox ciddi ayri - seçgiliyə məəruz qalmışdırlar. Eyni halda məhkum millətləri həqarətə məəruz qoymaqla, o millətlərin dillərinidə aşağalamağa məəruz qoydular. Bu siyasət iran’da, Riza Şah Pəhləvi və oğlu vasitəsi ilə İran devlətinin dil siyasətinin ayrılmaz bir bölümünə çevrilmişdir. Həmən siyasət yeni devləti (İran islam cumhuriyəti) bərpa olması ile dəvam etdirilmişdir.

Beynulxalq bəyannamələr və devlətlərin dil siyasəti

Beynulxalq deklarasiyalar, uluslar arası orqanlar, o cümlədən Birləşmiş millətlər təşkilatı, və beynulxalq insan haqları deklarasiyasi, bu deklarasiyaya bağlı konvensiyalar, Dünya ana dili beyannaməsi bugün devlətlərin iç siyasətlərinə etgi bıraxır. O cümlədən hər il fevralın 21i, “Dünya anadili günü” adi ilə dünyanin hər bir bucağında ana dillər ağırlanır və qutlanır.

Birləşmiş millətlər anlaşmasında 4 fərqlı maddede dil haqında ayrı-seçgiliyin ortadan qaldırmasın vurqulayır. 1nci madənin 3nci bəndində, 13ncü maddənin B bendində, 55nci maddənin C bəndində və 76nci maddənin C bənndində “Irq, cinsiyət, dil, ya da din”ə dayanaraq ayrı- seçgi olmamasın deyə qəyd olunur.

Birləmiş millətlər anlaşmasının 55ci maddəsinin C bəndində dil ayri- seçgiliyinə qarşı, yazır ki: “Irq, cinsiyət, dil yada dinden asılı olmuyaraq, hərkəsin insan haqlarına və təməl özgürlüklərinə bütün dünyada etgin bir biçimdə sayqı göstərilməsini qolaylaşdıracaqdır”.

Beynulxalq insan hüquqlari beyannaməsinin 1nci maddəsinin 2nci bəndində yazır ki:”hər bir insan, irq, derisinin rəngi, cinsiyəti, dili, dini, siyasi və diger əqidələri, milli və sosial mensubiyyətindən... asılı olmuyaraq, Bəyannamədə qeyd olan bütün huquqlara və bütün azadlıglara malik olmalıdır”.

“Uşaq hüquqları konvensiyasının” (noyambr1989) 17nci maddəsinin D bəndində yazır ki: “Kütləvi informasiya vasitələrini azlıq təşkil edən hər hansı qurupa və ya yerli əhaliyə mənsub uşağın dil tələbatına xüsüsi diqqət yetirməyə həvəsləndirilməsi”.

“Milli və ya etnik, dini və dil azlıqlarına mənsub insanların hüquqları haqqı beyannaməsinin” (dekabr 1992) 4ncu maddəsinin 3ncu bəndində belə yazır: “Devlətlər, həyata keçirilməsi mümkün olan yerlərdə, azlıqlara mənsub şəxslərin öz ana dillərini öyrənmələri və öz ana dillərində təəlim görmələri üçün lazimi imkanlara malik olmaları naminə müvafiq tədbirlər görürlər”.

Birləşmiş millətlərin Irqi ayrı-seçgiliyin ləğv edilməsi üzrə Komitəsi 2010cu ilin August ayının 27de verdiyi raporda aydınca İranda qeyri fars etniklər va azınlıqların tamam sahələrdə ayrı-seçgiliyiyə məəruz qalmasın göstərir ve İran devlətinə azınlıqların ana dilində təhsil almasına şərayit yaraltmasın tövsiyə edir. 1

Beynulxalq bəyanatda ve tamam evrənsəl deklarasiyalarda ana dilində təhsil almaq haqqı qeyd olunmuşdur. Bu xususda, yəni ana dili haqqında “Evrənsəl dili haqları beyannaməsi” qəbul olandan sonra, Unesco tərəfindən “21 fevral. Dünay ana dili günü” ünvanı ilə qeyd olunmuşdur.

“Beynülxalq dil haqları beyannaməsi” nə deyir?

Bu beyannamə özəlliklə ana dili haqqında, və uşaqların ana dildə təhsil almaq haqqını diqqət mərkəzinə gətirir. Beynülxalq dil haqları beyannaməsi 2005nci ilin Haziran ayının 6 – 9ncu günlərində Barselona şəhərində qəbul olunmuşdur.

Beynülxalq dil haqları beyanaməsinin 10ncu maddəsidə, dünyanın hər bir bucağında olan ölkələrə dil haqqda ayrı-seçgiliyə (təəbizə) son qoymani belə formulə edir: “Bütün dil toplumları eşit (bərabər) haqqa malikdirlər”. Burada “eşit haqq” söz qonusudur, hanki dilin harada olması söz qonusu deyir. Hər bir dil toplumu Beynülxalq dil haqları beyannaməsinə görə bərabər hüquqla yaşamalıdırlar.

Bu beyannamənin 3ncu maddəsinin 1 və 2nci bəndlərində, aydınca dil haqqının bir fərd (şəxs) və ya bir toplumun (cəmiyətin) açısından necə olmasın diqqətlə qeyd edir:

“1. Bu bildirgə aşağıdaki haqları, her şərayitdə tətbiq ediləbiləcək devri və fərağı qabul olmayan fərdi haqlar olaraq qabul edir:

-rəsmi olaraq bir dil toplumun üyəsi kimi tanınma haqqı;

-hər şəxs öz dilini xususi və ümumi alanlarda istifadə etmək haqqı;

-hər kəs öz adından istifadə etmək haqqı;

-hər şəxsın öz dil toplumunda diğer üyələri ilə əlaqiyə girme, onlarla ələqə qurmaq haqqı;

-hər şəxs öz kültürünün (mədəniyətinin) dəvamını sağlama, və kültürünü gəlişdirmə haqqı;

-...

2. Bir önceki paragrafda dil quruplarının üyelerine atf edilen haqlara ek olarak, və Madde 2.2'de bəlirlədən şərayitidə diqqətə alaraq bu bəyanat dil qruplarının toplumsal (cəəmi) kimi aşağıdaki haqları kapsayabiləcəyini qəbul edir:

-öz dilləri ile kültürlərinin öyrətilməsi haqqı;

-Kültürəl xidmətlərə girişim haqqı;

- informasiya vasitələrində öz dilleri ile kültürlərinin həqqaniyetli bir biçimde yer alması haqqı;

-öz dilləri və sosyoekonomik əlaqələri üçün hükümət orqanlarından qayğı görme haqqı”.

Beynülxalq dil haqları bəyannaməsi dil toplumlarını diqqət mərkəzinə alır və onların öz ana vətənlərində öz dillərinin rəsmi bir dil olmasın, 15nci madənin 1ci bəndidə, qeyd edir: “Bütün dil toplumları üzerinde yaşadıqları topraqlarda (ana vətənlərində) öz dillərini rəsmi olaraq istifadə etmə haqqına malikdirlər”.

Beynülxalq dil haqları beyanatının bu bəndi, özəlliklə neçə dilli iranda uyqunlaşdırılırsa, Türk dili Azrbaycanda, Kürd dili Kürdüstanda, Bəlüç dili bəlüçistanda, habelə ərəb dili Ərəbistanda... rəsmi dil kimi istifadə olunmalıdırlar. Bu bəyanatın 24uncu maddəsi dil cəmiyyətlərinin tamam səviyələrdə öz dillərinin istifadə olmasına qərar vərmə haqqın vurqulayır: “Bütün dil toplumları öz dillerinin ne derecede araçsal bir dil ve çalışma alanı qonusu olaraq var olacağıyla yaşadıqları bölgədəki təhsil her səviyəsində: məktəb öncesi, Orta məktəb, Kollec, texniki və peşə məktəblər, universitə, yetkin təhsilində nə dərəcədə var olacağını təyin etmə haqqına malikdir”.

Dünya dil haqları beyanaməsi, aydınca, dil və dil toplumları haqda açıqlıq gətirir ve dünyanın hər bir bucağında devlətləri bu beyannamənin uyqunlaşdırmaya dəəvət edir.

İran devləti, və onu dillər qarşısında, daha doğrusu qeyri fars dillər qarşısında siyasəti, bugünkü beynulxalq alanda mevcud hüquqlara uyqunlaşdırmaq yox, bəlkə onun qarşısında durmaqdır. Ayrı- seçgilik sosiyal, ekonomi və kültur (mədəniyəət) sahələrində qabarıcıq formada göze çarpır. Bu siyasətin ən gobud forması İran devlətinin qeyri fars dilləri haqda siyasətidir. İranın anayasasında qeyri fars dillər çox naməəlum formada yer alıb və əməldədə devlətin gündəliyinə yerləşmir.

İranın anayasa´da əks olan dil haqqı

İran devlətinin Anayasasında (konstitusiyasında) mevcud dil haqları üçün çox yetərsiz, ayrı- secgiyə dayanan, qeyri demokratik bir mətin var, baxmıyaraq ki həmən Anayasanın 19uncu maddəsi bərabərlikdən və eşitlikdən söz açır;

“Madde 19 : İran’daki bütün insanlar, hankı kökünə ve etnik qurupa bağlılığına baxmıyaraq həmən haqlara malikdirlər və rənq, ırq, dil, bir ayrıcalıq sağlamaz. “

İran Anayasasının (Əsasi qanun) dil haqqında qeyd olan 15inci maddə, tamamilə 19ncu maddənin qarşısında duran bir maddədir. İran Anayasasının 15inci maddəsində İran kimi neçə dilli ölkənin dillər hüququn belə tanımlayır;

“Madde 15 : İran’ın rəsmi dili və yazısı, insanlarının ortaq dili olan Farscadır. Rəsmi sənədlər, yazışmalar və kitablar bu dildə və yazıda yazılmaq məcburiyətindədir. Bununla birlikdə mətbuatda, kütləvi informasiya vasitələrində və eyni zamanda məktəblərdə o dile aaid edəbiyat dərslərində Farscaya ək olarak dini və etnik dillərin qullanımına izin verilir.”

Bir tərəfdəndə, adın çəkdiyimiz “Dünya dil haqlarının beyannaməsi”nin 10uncu madəsi, yani “Bütün dil toplumları eşit (bərabər) haqqa malikdirlər” deyə Bizim analizde yer alır.

Burada adın çəkdiyimiz İran Anayasasında bu iki maddənin (15, 19) qarşılıqların, bir tərərfdən “Evrənsəl dil hüquqları bəyannaməsi”nin 10uncu maddəsi ilə qarşi qarşıya qoyanda, bir ayri tərəfdən, İran Anayasası çox pərişan, ayrı- seçgiliyə yol verən, və İran devlətinin qeyri fars dilləri qarşısında sömürgəçi bir siyasətin uyqulamasın göstərir.

Adın çəkdiyim üç maddənin ikisi, yani İran Anayasasının 19uncu maddəsi, və Evrənsəl dil haqları beyannaməsinin 10uncu maddəsi, bərabərlikdən, eşitlikdən və ədalətçilikdən söz gedir, amma baxaq görək, İran Anayasasının 15nci maddəsi yuxarıda sıraladığımız iki maddə ilə harda və nəcə qarşı durur.

İran Anayasasında dil haqqı, söz qonusu olursa, 15inci maddə bərabərliyə, demokratizmə və ədalətçiliyə aşağıda sıraladığım səbəblərə görə qarşıdır:

1-İran Anayasasının 15inci maddəsində dillərin bərabər hüquqi nəzərə alınmayıbdır. Çün kü, orada Fars dili, rəsmi dil, ortaq dil, məktəb dili, devlətin sənədlərinin dili kimi vəzifələr daşıyır, amma qeyri fars dillərin inkişafi üçün devlətın boynuna heç bir vəzifə qoyulmur.

2-qeyri fars dillərin qanunda adın çəkməmək, və onların hanki dil olmaların bəəlli etməmək, gənəldə, o dillərin önəmsiz olmasın, və rəsmiyətə tanımamasın göstərir.

3-qeyr fars dillərinin adlarının qeyd olunmaması, o dilləri hüquqi moqedən bir qeyri hüquqi alana daşıyır və dil sahiblərini öz dillərindən mudafiə imkanın alır.

4-İranda olan dillərin Anayasada adı qeyd olmaması, o dilləri ölkədə qeyri rəsmi dil olmaların göstərir və İran devləti adına yazılan Anayasanın başqa dillərə qarşı ziddiyətin bəyan edir. İran qanunlarında, o devlətin islamiyəti daşımağına baxmıyaraq, hətta ərəb dili belə İran Anayasasında rəsmiyət tapmayıbdır. Bu o dəməkdir ki, İranın anayasasin, kimsə yazmişsada, bu Anayasa bir kor fars millətçiliyinə söykənməsi açıq- aşkar gözə çarpır.

5-Dil haqqı, evrənsəl deklarasiyalarda, və beynulxalq hüquqda, bir demokratik haq tanınır. Dil haqqı, siyasi bir haqq yox, bəlkə demokratik bir haqqdır. Bugün dil haqqı demokratik devlətlər anayasalarında çözüm bulursada, İrandaki anayasa dil haqqına gəldikdə, və daha doğrusu qeyri fars dillər (Türk, Kürd, Baluch, Ərəb, Türkəməm...) söz qonusu olursa haqsızlığa və ədalətsizliyə uğrayırlar.

6- İran Anayasasının 15ci maddəsi, Fars dilin bir vasitə və ya əlaqə dili kimi yox, bəlkə o dillərdən üstün və onların yerinə oturan bir dil kimi istifade olmaqdadır. Bu şive, praktikada qeyri fars dilləri istifadə alanından evin bucaqlarına sürütləyir və o dillər gün geçdikcə əlil bir dilə çevrilir.

İranda dil haqqına açılış var mı?

İran’da bugün ana dil’ində təhsil almaq haqqı söz qonusu olursa iki açıdan bərbad və təəsüflü bir durum var;

1-Devlət siyasəti açısından

2-Kamuoyu (umumi əfkar) açısından

1-İran devlət’inin siyasəti ana dil’ində təhsil almaq haqqı söz qonusu olursa bu ölkə ortadoğunun ən geri qalmış devlət’lərindin biri sayılır. İran’ın qonşuluğunda yerləşən ölkələrdə o cümlədən, İraq, Əfqanistan, pakistan, iran’dan çox çox öndə gedən ölkələrdirlər. Adın çəkdiyim ölkələrdə ana dilində təhsil almaq haqqı uyqulanıbdır, amma İran’da hələ’də qeyri fars uşaqların ana dili’ndə təhsil almaq haqqının üfüqü gözə çarpmır.

İran’ını rəsmiləri, o cümlədən geçmiş təhsil naziri Hmid Reza Hacbabayinin, verdiyi məlumata görə iran’ın məktəblərində təhsil alan uşaqların 70 fayizi qeyri fars uşaq’lardan uluşur. Bu açıdan, iran’ın məktəb və mədrəsə’lərində uşaqların yüzde 70i ana dilində təhsil almaq haqqına malik deyirlər. İran devlətinin siyasətlərinə baxanda hətta uzaq gələcəkdə belə uşaq’ların ana dilində təhsil almaq imkanına ümid yoxdur. Bu şərayitdə qeyri fars uşaqlar arasında umudsuzluq, çarəsizlik, gələcəksizlik artır və bu türlü hisslərin doğrulmasına şərayit yaranır və uşaqlar ruhsal baxımdan neqativ hisslərə kapanırlar. (3)

2-İran’ın kamuoyu, çox təəsüflə, ana dili’ndə təhsil almaq haqqına qarşıdır. Geçən 90 ildə, qeyri fars xalqlar, xususi ilə türklər çox ciddi ayri- seçgiliyə məruz qalmıldırlar. İran’ın mediasi, radio, tilviziyası, dergilər və gündəlik qazetələrdə türklərə (və başqa millətlərər) qarşı əhanətlərə hər gün şahid olmaq olur. Bu gedişat, istər -istəməz iran kamuoyuna, xususən fars umumi əfkarına neqativ etgi bıraxır. Bu etgilər uzun zamanda iran içində bir ayrımcılığa yol açır.

Son illərdə, ana dilində təhsil almaq tələbi türk toplumunda meydana çıxdığına görə bir ümid, bir ışıq, ğeyri fars xalqlarının ürəyinə saçmışdır. Bu xalqlar içində mədəni istəklər, və milli - demokratik tələblər yayılmağa başlamışdır, və bir kütləvi hərkət ayaq tutmuşdur. Bu hərəkat Azərbaycan və türklər üçün yeni bir aydınlıq, yeni bir doğuş kimi olmuşdur. Üfüq gözə çarpmaya başlamışdır və susyal- mədni çalışqalnıq Azərbaycan’da damarlara yeni qan fişqırmışdır. «gələcək bizimdir» deyə bir isloqan toplumda duyulmağa başlamışdır.

Ümüd, hər zaman deyişikliklərin ilk motoru olmuşdur!

2017.09.16

Qaynaqlar:

1-Committee on the Elimination of Racial Discrimination

http://www2.ohchr.org/english/bodies/cerd/docs/co/CERD-C-IRN-CO-18_19.doc

2- Dünya ana dili günün və Azərbaycan´da gedəb kampaniya

https://www.change.org/p/unesco-iran-unesco-iranian-national-comission-sign-this-petition-for-asking-iran-government-to-give-permission-to-celebration-of-international-mother-language-day-%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%88%D8%B3%D9%84%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D8%A2%D9%86%D8%A7-%D8%AF%DB%8C%D9%84%DB%8C-%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%88%D9%86%D9%88-%D9%82%D9%88%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%82-%D9%85%D8%AC%D9%88%D8%B2%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%A4%D9%84%D8%AA%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%86-%D8%A2%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%82-%D8%A7%D9%88%DA%86%D9%88%D9%86-%D8%A8%D9%88-%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA?utm_campaign=responsive_friend_inviter_chat&utm_medium=facebook&utm_source=share_petition&recruiter=222940116

3-İranın geçmiş Təhsil nazir Hamid Reza Haji babai deyirki, iranan tamam məktəblərində olan uşaqların 70% fars deyirlər.

http://www.edunews.ir/index.php?view&sid=23573

- İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRGESİ

http://ihd.org.tr/index.php/san-haklarylgeleri-mainmenu-96/156-insan-haklari-evrensel-beyannames.html

- Evrənsəl dil haqları beyannaməsi